میدان ارگ تهران یکی از قدیمی‌ترین میدون‌های پایتخت به شمار می‌ره که قدمت اون به دوران قاجار برمی‌گرده. میدون ارگ در گذشته و پیش از ساخت میدان توپخانه فعلی با همین نام مشهور بود. در واقع این میدون محل نگهداری توپخانه‌های جنگی به شمار می‌رفت. میدان ارگ تهران در حال حاضر با نام میدان ۱۵ خرداد شناخته می‌شه و از سمت جنوب به بازار و از سمت شمال به بناهای تاریخی مانند کاخ گلستان و کاخ دادگستری وصل شده. میدان ارگ و بخشی از اطراف اون که در دوره قاجار بسیار وسیع بوده، در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده. این مجموعه بعدها و با ساخت و سازهای صورت گرفته کوچک‌تر شده و تنها یک فضای سبز شبیه پارک ازش باقی مونده. قبل از ورود به پایتخت و دیدن محوطه ارگ، برای رزرو هتل می‌تونین سری به سایت سفربازی هم بزنین.

موقعیت جغرافیایی میدان ارگ تهران

میدان ارگ تهران کجاست؟ میدان ارگ در نزدیکی خیابان‌های خیام، ناصرخسرو، و باب همایون قرار گرفته. این میدان قسمتی از منطقه تاریخی اطراف کاخ گلستان به شمار می‌ره که امروزه نیز اهمیت خود را به عنوان بخشی از میراث فرهنگی تهران حفظ کرده.

وسط میدون یه حوض بزرگ داره و نیمکت‌هایی اطرافش گذاشته شده تا رهگذران و گردشگران بتونن کمی استراحت و لقمه‌ای ساندویچ را نوش جان کنن. در میانه این پارک کوچک مزار سه شهید گمنام قرار داره. یکی از درهای ورودی کاخ گلستان هم به میدان ارگ باز می‌شه و سمت دیگر میدان ساختمان رادیو قرار گرفته که حافظه تاریخی ایران در یک قرن گذشته در اون شکل گرفته. مسجد ارگ و سردر کلانتری بازار نیز از دیگر بناهای تاریخی این اطرافه. 

یکی از جذابیت‌های اصلی این میدون که همچنان حال و هوای سنتی خودش رو حفظ کرده، خرید چای، نسکافه و ساندویچ از دستفروش‌ها و دکه‌های اطراف میدونه. اگه سری به این بخش از بازار تهران زده باشین، همیشه چند تا پیرمرد سرزنده رو می‌بینین که اونجا جمع شدن و از گذشته این میدون، بازار قدیم، میدون توپخونه و دوران رضاشاه خاطرات جالب تعریف می‌کنن. اگه دوست دارید به این فضا نزدیک باشین، حتما رزرو هتل تهران رو از سفربازی انجام بدین.

تاریخچه میدان ارگ تهران

میدان ارگ در زمان شاه طهماسب صفوی ساخته شد، در اون دوران تهران کم‌کم از یک روستای کوچک تبدیل به شهر شده بود و با گسترش شهر در دوران صفویه، این میدون قرار بود به عنوان بخشی از محدوده حصارکشیده تهران شناخته بشه. در میدان ارگ تهران نقشه می‌تونین همه چیز رو دقیق ببینین.

با ساخت میدان ارگ در دوران قاجار، این میدان به عنوان میدون مرکزی شهر نزد همه جا افتاد و ساختمون‌های مهمی نظیر ارگ حکومتی، شمس‌العماره، کاخ گلستان، و عمارت بادگیر در اطراف اون ساخته شدن. یکی دیگه از جلوه‌ها و مشهور بودن این میدون به خاطر این بود که محل برگزاری مراسم رسمی و رویدادهای مهمی مثل جشن‌ها و اعدام‌های عمومی به شمار می‌رفت.

در سال ۱۲۸۱ هجرى شمسى براى نوسازى و بازسازى این محوطه کارهای زیادی انجام شد، وسطش یک حوض بسیار بزرگ ساختند و دو جادهٔ سنگ‌فرش براى عبور کالسکه و درشکه هم درست کردن تا رفت و آمد مردم به مرکز شهر راحت‌تر باشه. همچنین یه فضای سبز با کلی درخت اطراف مسیر درشکه‌ها هم ساخته شد.

معماری و ساختمان‌های مهم

یکی از دلایلی که باعث شد این میدون به یکی از مشهورترین میدون‌های دوران قاجار تبدیل بشه، نوع معماری و بناهای تاریخی مشهوری بود که اطرافش ساخته شد. برخی از بناهای مهم در میدان ارگ تهران عبارت‌اند از:

کاخ گلستان

• این کاخ دیدنی و زیبا از شاهکارهای معماری دوران قاجار به شمار می‌ره که در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شده.

ویژگی‌ها: این کاخ مجموعه‌ای از عمارت‌ها، باغ‌ها و تالارهاست و محل تاج‌گذاری و زندگی شاهان قاجار بوده است.

مکان‌های دیدنی در کاخ گلستان:

تالار آینه

تالار سلام و خلوت کریمخانی

عمارت شمس‌العماره

• یکی از بلندترین ساختمان‌های تهران در زمان قاجاره که به دستور ناصرالدین‌شاه ساخته شد.

ویژگی‌ها: این ساختمون که در مجموعه کاخ گلستان واقع شده، یکی از برجسته‌ترین ساختمان‌های دوره قاجاره. شاه از بالکن‌های این عمارت برای تماشای شهر استفاده می‌کرد.

بازار تهران

• بازار بزرگ تهران که از مشهورترین سازه‌های پایتخته، در نزدیکی این میدون قرار داره و غیر از مرکز اصلی اقتصادی پایتخت، یکی از آثار تاریخی شاخص تهرانه.

بخش‌های دیدنی بازار:

تیمچه‌های قدیمی (مثل تیمچه حاجب‌الدوله)

سرای سنتی و کاروانسراهای کوچ

مسجد شاه (مسجد امام خمینی فعلی)

• مسجد شاه یکی از بزرگ‌ترین و زیباترین مساجد تاریخی تهرانه که در زمان فتحعلی‌شاه قاجار ساخته شد. این مسجد در خیابان ناصرخسرو و نزدیک به میدان ارگ قرار داره.

ویژگی معماری: گنبد فیروزه‌ای، کاشی‌کاری‌های زیبا و کتیبه‌هایی با خط نستعلیق از ویژگی‌های بارز این مسجد به شمار می‌رن.

سردر باغ ملی

• سردر باغ ملی یکی از نمادهای معماری دوره پهلوی‌ست و در نزدیکی میدان ارگ واقع شده. این بنا، در ابتدا ورودی باغ ملی بود که بعدها به میدان مشق و ساختمون‌های دولتی اختصاص یافت. کاشی‌کاری‌های زیبا و کتیبه‌های تاریخی از ویژگی‌های خاص اون به شمار می‌ره.

عمارت بادگیر

•  این عمارت نیز بخشی از مجموعه کاخ گلستانه و به دلیل بادگیرهای بلند و زیبای خود شهرت داره. این بادگیرها هوای تهران رو در تابستون خنک می‌کردن.

خیابان ناصرخسرو

• این خیابون که از قدیمی‌ترین خیابون‌های تهرانه در امتداد میدان ارگ قرار داره. خیابان ناصرخسرو با مغازه‌های قدیمی، داروخانه‌های سنتی و خانه‌های تاریخی، حس و حال تهران قدیم رو به خوبی نشون می‌ده.

آثار مهم در خیابان ناصرخسرو:

مدرسه دارالفنون: اولین مرکز آموزش مدرن در ایران که امیرکبیر تأسیس کرد.

سرای روشن: ساختمونی با معماری خاص و شیشه‌های رنگی.

خیابان باب همایون

• ویژگی‌ها: این خیابان که در نزدیکی میدان ارگ واقع شده، در دوره قاجار محل استقرار بسیاری از مغازه‌ها و کارگاه‌های سلطنتی بود. امروزه نیز حال و هوای تاریخی خودش رو حفظ کرده.

ارتباط میدان ارگ با کاخ گلستان

نزدیکی میدان ارگ به کاخ گلستان باعث شده بود این میدون همیشه در مرکز توجه شاهان و رجال حکومتی باشه. کاخ گلستان به‌عنوان مقر اصلی حکومت و محل زندگی شاه، میدان ارگ را به یکی از حساس‌ترین نقاط شهر تبدیل کرده بود. از این میدان به عنوان مکانی برای بررسی امنیت و کنترل اوضاع سیاسی پایتخت استفاده می‌شد.

سابقه تاریخی میدان ارگ تهران

همان طور که گفتیم، میدون ارگ از دوران قاجار ساخته شد و در طی این سال‌ها شاهد وقایع و حوادث زیادی بوده است. در ادامه برخی از این وقایع را براتون تعریف می‌کنم. اگه خیلی هم اهل خوندن تاریخ نباشید، شاید دونستن اتفاق‌هایی که در پایتخت روی داده و باعث نام‌گذاری میدون توپخونه و غیره در تهران شده، خالی از لطف هم نباشه.

در دوران گذشته جالب‌ترین بخش تهران برای مردم یا حتی گردشگران، محله چهارگوش و بزرگی به نام ارگ بود که بخش وسیعی از جنوب میدون توپ‌خونه رو پوشش می‌داد. از وقتی بازسازی و نوسازی این میدون شروع شد، چیز زیادی از این میدون و محوطه اطرافش باقی نموند. 

ارگ از میدون‌هاى مهم دارالخلافه تهران بود که سابقهٔ ساختش به دورهٔ شاه تهماسب صفوى مى‌رسه. در زمان‌های دور، اطراف این میدون رو خندق کشیده بودن و بیشتر ساختمون‌های سلطنتی داخل این میدون قرار داشت. از دوره فتحعلی شاه این میدون رو با نام ارگ می‌شناختن. بعدها که ناصرالدین شاه به سلطنت رسید اسامی مختلفی پیدا کرد؛ مثل میدون شاه، باغ گلشن و توپ‌خانه. 

اعدام‌های معروف در میدان ارگ

میدان ارگ در دوره قاجار به‌عنوان مکانی برای اجرای مجازات‌های عمومی شناخته می‌شد. این اعدام‌ها اغلب با حضور مردم برگزار می‌شد تا خیلی از افراد عبرت بگیرن. برخی از اعدام‌های معروف در آن دوران عبارت‌اند از:

اعدام میرزا رضای کرمانی

• سال وقوع: ۱۸۹۶ میلادی (۱۲۷۵ شمسی)
• میرزا رضای کرمانی یکی از شاگردان سید جمال‌الدین اسدآبادی بود که به دلیل ترور ناصرالدین‌شاه قاجار دستگیر شد. وی پس از محاکمه، در میدان ارگ اعدام شد. اعدام او یکی از معروف‌ترین مجازات‌های عمومی در این میدان بود و تأثیر زیادی بر افکار عمومی گذاشت.

اعدام مشروطه‌خواهان

• در زمان انقلاب مشروطه و پس از کودتای محمدعلی‌شاه قاجار، تعدادی از مشروطه‌خواهان برجسته، از جمله شیخ فضل‌الله نوری، در میدان ارگ به دار آویخته شدند. اعدام شیخ فضل‌الله نوری به دلیل مواضع ضد مشروطه‌اش، نقطه عطفی در تاریخ این میدان و انقلاب مشروطه بود.

مجازات‌های نمایشی

• علاوه بر اعدام، مجازات‌هایی مثل قطع دست یا شلاق‌زدن نیز در میدان ارگ انجام می‌شد. هدف از این اقدامات، نمایش قدرت حکومت و ترساندن مردم بود.

معماری ساختمان‌های سلطنتی میدان ارگ

ارگ سلطنتى رو با حصار و دیواره‌هایی بلند حصار کشیده بودن که ارگ، عمارت پادشاهى و کاخ سلطنتى رو با چهار دروازه از شهر جدا مى‌کرد. محل قرار گرفتن این دروازه‌ها، یکى در ورودی باب همایون بود و دیگرى در انتهاى میدونى که در حال حاضر ساختمون وزارت امور خارجه در اون قرار داره و به‌ش دروازهٔ‌ نقاره‌خانه مى‌‌‌گن.

زیر این دروازه، انبار زیرزمینى و زندان سیاسى قاجار قرار داشت که به نام دوستاق خانه اونو می‌شناختن. دو دروازهٔ دیگر، یکى در جهت شرق ارگ قرار داشت که بهش دروازهٔ اندرون مى‌‌گفتن و دیگرى در ضلع غربى میدون بود و دروازهٔ جلیل‌آباد نام داشت. کارایی این دروازه‌ها به این شکل بود که در طول سال، سه بار بالاش طبل می‌زدن.

علت طبل زدن روی دروازه‌های ارگ تهران

حتما در مورد این طبل زدن‌ها چیزهایی شنیدید. اولین بار وقتی فقط یک ساعت از غروب خورشید می‌گذشت، طبل به صدا در می‌اومد. این صدا به معنی «ورچین ورچین» بود، که یعنى کسبه باید در دکان و حجره خود رو ببندن و به خونه برن. 

ضربه بعدی سه ساعت از شب گذشته به صدا در می‌اومد و به معنی «بگیر و ببند» بود. نگهبان‌ها با زدن شیپور بسته شدن دروازه‌های ارگ رو اعلام می‌کردن. هیچ کس از این ساعت به بعد حق رفت و آمد در این منطقه رو نداشت. بعد از اون نگهبانان و قراولان کاخ‌هاى سلطنتى رفت و آمد مردم رو زیر نظر می‌گرفتن و فقط کسانی که اسم رمز رو می‌دونستن می‌تونستن وارد ارگ بشن.

دیگر آثار نزدیک به میدان ارگ

همان طور که گفتم اطراف میدان ارگ تهران قدیم بناها و آثار تاریخی و همچنین المان‌های اصلی شهرنشینی زیادی قرار داشتن که تا به امروز هم با شکل و شمایل دیگر در پایتخت خودنمایی می‌کنن. 

میدان امام‌خمینى (توپ‌خانه)، تهران

میدون توپ‌خانه میدونی مشهور و بزرگ در بخش جنوبی تهرانه که در حال حاضر تبدیل به مرکز شهر شده. مدتی با نام میدون سپه معروف بود و امروزه اون رو با نام میدون امام خمینی می‌شناسن. میدان امام خمینى در گذشته، بخشى از ارگ سلطنتى قدیم به شمار می‌رفت و کسانى که می‌خواستن وارد تهران بشن باید از این میدون رد می‌شدن. علت اصلی نام‌گذاری میدون، یک توپ بزرگ بود که در وسط میدان قرار گرفته و از غنایم جنگی اون دوران به شمار می‌رفت.

میدان ارگ تهران قدیم در سال ۱۲۶۷ قمرى، مصادف با اوایل سلطنت ناصرالدین‌شاه و به دستور میرزا تقى‌خان امیرکبیر صدراعظم دوباره ساخته شد و نامش رو به صورت رسمى میدون توپ‌خانه گذاشتند. در حال حاضر به غیر از ساختمونی قدیمی که در گذشته با نام بانک شاهی می‌شناختن و امروزه یکی از شعبه‌های اصلی بانک تجارت است و ساختمان قدیمی موزهٔ ۱۳ آبان (موزهٔ صنعتى) و درِ غربى قورخانه، ساختمان قدیمی دیگری در این میدون وجود نداره. عمارت نظمیه (ساختمون شهردارى تهران) هم که در ضلع شمالى میدون قرار داشت خراب شد و اکنون تبدیل به ایستگاه اتوبوس شده. در جنوب میدون هم ساختمان ماکروویو (ارتباطات راه دور مخابرات) قرار داره.

سخن آخر

کدام جنبه از میدان ارگ برای شما جذاب‌تر است؟ معماری تاریخی، رویدادهای اجتماعی، نقش سیاسی، یا داستان‌های مرتبط با میدان؟ آثار تاریخی اطراف میدان ارگ تصویری زنده از تاریخ تهران در دوره قاجار و پهلوی هستند؛ از کاخ گلستان باشکوه گرفته تا خیابان ناصرخسرو با فضای خاص و داستان‌های نهفته‌اش. همچنین آدرس میدان ارگ تهران عبارت است از: تهران، خیابان خیام، تقاطع خیابان ناصرخسرو و خیابان باب همایون.

میدان ارگ، چه در دوره قاجار با اعدام‌های تاریخی و چه در دوره پهلوی با تخریب‌های مدرنیزاسیون، همواره شاهد لحظات مهم و پرحادثه‌ای بوده است. این میدان بخشی از تاریخ زنده تهران است که تغییرات سیاسی، اجتماعی و فرهنگی ایران در طول تاریخ معاصر را به خوبی نشان می‌دهد.

اگر دوست دارید در این منطقه اقامتگاهی را رزرو کنید، می‌توانید رزرو مسافرخانه تهران را از سفربازی انجام دهید و با خیال راحت از سفر خود لذت ببرید.