این مقاله درباره گوشه فراموش شده تاریخ مشهده! نقطه‌ای در مشهد که مدت زمان زیادی هست که داره خاک میخوره.

نوشته امروز من میخواد درباره مکانی صحبت کنه که حتی همسایه‌هاش هم از وجودش خبر ندارن!

یه قبرستون خاک گرفته قدیمی که محل دفن مسیحیان مشهده بوده! این نوشته درباره قبرستان و کلیسای ارامنه مشهده.

نمیدونم تویی که داری الان این متن رو میخونی آدم کنجکاوی هستی یا نه! ولی خب شواهد نشون میده چون وارد این صفحه شدی یکم قدرت کنجکاوی داشتی و میخواستی از داستان این جاذبه‌ تاریخی- مذهبی سر در بیاری.

دیدن اماکن تازه، مخصوصا اون‌هایی که توی یه کشور معمول نیست برای هر فرد کنجکاوی هیجان انگیزه. قطعا خیلی‌ها دوست دارن که یکبار هم که شده از دیدنی‌های مذهبی ادیان دیگه هم دیدن کنن و با سبک معماری و فرهنگشون آشنا بشن.

یه جاذبه تاریخی تو دل مشهد هست که شاید کمتر کسی اون رو دیده باشه و یا حتی از وجودش با خبر باشه! اینجا قبلا قبرستان مسیحیان شهر مشهد بوده و در حال حاضر هم دسترسی به اون برای عموم مردم آزاد نیست و باید با مجوز صورت بگیره!

توی این مقاله میخوام قبرستان و کلیسای ارامنه مشهد رو به صورت کامل بهت معرفی کنم و یکبار هم که شده جاذبه‌های اون رو نشونت بدم. افتخار همراهی رو بهم میدی؟

کلیسای و قبرستان ارامنه مشهد دقیقا کجا قرار گرفته؟

برای شروع گشت و گذارمون، بهتره با آدرس این قبرستون شروع کنیم. قبرستون ارامنه مشهد توی خیابون حر عاملی و ابتدای تقاطع شهید کریمی قرار داره. برای رسیدن بهش میتونی از میدون احمد آباد سوار تاکسی‌های خطی بشی و بعد از گذشتن از چندتا چهار راه توی میدون ابوطالب پیاده بشی.

سمت راست میدون رو که نگاه میکنی میبینی که بلوار حر عاملی قرار گرفته. از اونجا میتونی یکم قدم بزنی تا به تقاطع این خیابون با خیابون کریمی برسی و همونجا نبش چهارراه میتونی قبرستون رو ببینی.

تاریخچه حضور مسیحیان در شهر مشهد

قبرستان ارامنه مشهد

شاید برات سوال بشه که مشهد یکی از اصلی‌ترین و مهم‌ترین مراکز حضور مسلمون‌ها و شیعه‌هاست پس دلیل حضور مسیحی‌ها توی این منطقه چیه؟

داستان از این قراره که در زمان‌های قدیم نادر شاه افشار تعدادی خیلی زیادی از خانواده‌های ارمنه و یهودی رو به شهر مشهد کوچ میده و اون‌ها رو توی محله عیدگاه و بیرون اون مستقر میکنه.

از اونجایی که منطقه خراسان با کشور‌های مختلف آسیا میانه هم مرز به حساب میومده. تبدیل شده بوده به یه پل ارتباطی بین کشورها و تجار و افراد ثروتمند زیادی از این منطقه گذر میکردن که یه تعدادیشون هم مسیحی بودن. همین هم میشه که خیلی از مسیحی‌های ایروان، نخجوان، ترکستان، روسیه و قره داغ به خراسان مهاجرت میکنن.

این روند مهاجرتی مسیحیان توی دوره قاجار به اوج خودش رسید و جمعیتشون بسیار زیاد شد و توی این منطقه برای خودشون زندگی و کسب‌و‌کار راه انداختن. جالبه که بدونی یه آمار غیر رسمی هست که میگه توی اون زمان ۹۰ درصد تاجرهای پنبه و خشکبار ایران به خارج از کشور همین تجار ارامنه خراسان بودن که توی مشهد زندگی میکردن.

اما خب به مرور زمان جمعیت این افراد توی مشهد کم شد و خیلی‌هاشون به نقطه‌های دیگه‌ای از ایران مثل اصفهان مهاجرت کردن و پراکنده شدن. در حال حاضر شاید خانواده‌‌های مسیحی و یا یهودی مشهد تعدادشون اندازه انگشت‌های دست هم نباشه.

آیا قبرستان ارامنه مشهد فقط یه قبرستون عادیه و چیز دیگه‌ای نداره؟

کلیسای کاتارینه مقدس

همینطور که ما مسلمون‌ها توی قبرستون‌هامون اکثرا یه مسجد هم داریم، مسیحی‌ها هم توی قبرستون خودشون یه کلیسا دارن.

کلیسایی که توی قبرستون ارامنه قرار گرفته به کلیسای کاتارینه مقدس معروفه و یه ساختون سفید رنگ ساده هست! بر خلاف بقیه کلیساها بدون گنبد و برج ناقوس ساخته شده و برای تشریفات قبل از دفن ازش استفاده میشده. مساحت کلیسا حدودا ۱۰۰ متر مربع هست.

وارد کلیسا که میخوای بشی دم در ورودیش بالای در، یعنی همون سردر کلیسا، یه کتیبه میبینی که به خط ارمنی یه سری عبارت روش نوشته شود. این متن درباره بانیان این کلیسا صحبت میکنه و میگه این مکان رو ملکن هارتوانیان و همسرش به یاد بود بانو کاتارینه هاکوپیان( مادر همسرش) در سال ۱۹۴۷ میلادی بنا کردن.

وارد که میشی چشمت به شمایل و تصاویر متعلق به حضرت مریم (ع) و حضرت عیسی (ع) میخوره. یکم جلوتر محراب اتاقکی کوچیک با یه سقف گنبدی میبینی که به وسیله ۲ ستون در قسمت جلو و چهار تا دونه پله قرینه در دو طرف از نمازخانه جدا شده. جهت این محراب به سمت زادگاه حضرت مسیح (ع) در شهر ناصیره فلسطین هست.

اتفاق جالبی که توی اون لحظه نظرت رو جلب میکنه این هست که متوجه میشی سقف بالای سرت گندی شکله در حال که از بیرون اینطوری به نظر نمیاد!

به صورت کلی معماری کلیساها به این صورت هست که هر کلیسا رو روی ۱۲ تا ستون بنا میکنن که این ستون‌ها هر کدوم نماد‌هایی از ۱۲ حواری حضرت مسیح هستند و کلیسا علاوه بر این ستون‌ها یه سقف گنبدی شکل هم داره.

توی کلیسای کاتارینه مقدس اما نه ستون‌ها قابل مشاهده هستن نه سقف گنبدی شکل! دلیلش این هست که ستون‌ها توی دیوار پنهان شدن و سقف گنبدی شکل هم از پشت بام دیوار داره و گنبد داخل یه فضای مستطیلی عمیق قرار گرفته و با یه سقف به عنوان سایه‌بان به صورت کامل از دید بازدیدکننده‌ها پنهان شده.

مسیحیان شهر مشهد قبل از اینکه این قبرستون رو داشته باشن، توی قبرستون روس‌ها دفن میشدن. اما حدودا ۸۰ سال پیش به یکباره روس‌ها با این ماجرا مخالفت میکنن و مسیحیان ارامنه مجبور میشن که برای خودشون یه قبرستون جدید پیدا کنن. این قبرستون که قبلا خارج از شهر مشهد بوده و الان افتاده قشنگ تو دل مشهد، خریداری میشه و همون روز‌های بعدش اولین مهمون ابدی خودش رو در آغوش میکشه یعنی مادر بزرگ آقای داویدیان که یکی از اولین دندون پزشک‌های شهر مشهد بوده.

نگاهی به مزارهای مسیحیان خفته در خاک

مزارهای قبرستان

وقتی توی این قبرستون قدم میزنی متوجه میشی که شکل‌های صلیب‌های روی قبرها بعضا باهم متفاوته. این ماجرا حتما کنجکاوت میکنه و با خودت میپرسی که چرا این شکلیه مگه همشون مسیحی نبودن؟

چرا همه افرادی که توی این قبرستون خاک شدن مسیحی بودن ولی از مذاهب مختلف مسیحی دور هم جمع شدن. صلیب‌های روی قبر کاتولیک‌ها، ساده و به همون شکل معمول چلیپایی هست. صلیب‌های ارامنی‌ها طرحی شبیه گل توی حاشیه‌های خودش داره و در نهایت آشوری‌های صلیب‌هایی دارن که انتهای اون به شکل نیم دایره هست.

همینطور که به قدم زدنت ادامه میدی متوجه میشی که بعضی از سنگ قبرها باهم فرق دارند یعنی تفاوت قبرها فقط به شکل صلیب یا نوشته‌های روش محدود نمیشه.

شکل سنگ‌ها هر کدوم نشونگر جاه و مقام فرد در زمان زندگیش بوده. یعنی اگه از ثروت زیاد یا شهرت و موقعیت اجتماعی خوبی برخورد میبود سنگ قبرشون با آدم‌های عادی فرق میکرده!

توی این مجموعه یکی از سنگ قبرها هست که از همه جالب‌تره و اون سنگ قبر سدا مستوفیان هست. سدا مستوفیان نویسنده ۲۵ ساله‌ای بوده که روزگار بهش فرصت زندگی زیاد رو نمیده. به همین خاطر هم هست که سنگ قبرش مثل یه کتاب ساخته شده.

روی سنگ قبر افراد مختلف دست‌های مختلفی رو هم میبینی. این رسم الخط‌ها انواع مختلفی داره و شامل همه جور زبانی میشه از زبان فارسی و ارمنی گرفته تا فرانسوی و روسی و انگلیسی!

توی گشت و گذار در قبرستون ارامنه متوحه میشی که همه افرادی که در خاک خفته‌ان ایرانی نبودن. خیلی‌هاشون از ملیت‌های مختلف بودن که دست تقدیر اون‌ها رو به ایران کشونده. توی این قبرستون افرادی از آمریکا، روسیه، گرجستان، کانادا، فرانسه، آلمان، لهستان، سوئیس، اکراین و ارمنستان پیدا میکنی که سرنوشت اونا رو به مشهد کشونده و در خاکشون کرده.

احتمالا از ذهنت بگذره که توی این قبرستون چه مشاهیری دفن شدن؟ توی این خاک افرادی مثل ملکن هارتوانیان آرامیده که صنعت نساجی و برق رو به شهر مشهد میاره. اولین موسس سینمای مشهد آرسن مانگاساریان خفته، مهندس یفرم توماس که مسئول آسفالت بلوار وکیل آباد بوده و همینطور پول ژولیا که پروفسور هماتولوژی در شهر مشهد بوده.

در نهایت توی گشت و گذار در قبرستان ارامنه مشهد یه سوال ذهن آدم رو درگیر میکنه و اون اینه که آخرین نفری که توی قبرستون خاک شده کی بوده و چه سالی بوده؟

آخرین خاکسپاری برمیگرده به سال ۱۳۷۴ که فردی به نام شورا محرابیان رو توی این قبرستون به خاک میسپارن.

ارتباط جنگ جهانی دوم و قبرستان ارامنه!

شاید برات جالب باشه که بدونی توی جنگ جهانی دوم یه تعداد از لهستانی‌ها بعد از تبعید در اردوگاه‌های کار اجباری سیبری در سال ۱۹۴۲ با کشتی به ایران آورده میشن و توی شهر مشهد سکونت پیدا میکنن. اما متاسفانه این لهستانی‌ها به خاطر سختی‌های زیادی که کشیده بودند دیگه هیچ وقت فرصت نمیکنن که به وطن خودشون برگردن و توی همون مشهد جان به جان آفرین تسلیم میکنن و به خاک سپرده میشن. جمعا ۲۲ تا قبر ساده از لهستانی‌ها توی این قبرستون وجود داره.

کلام آخر

خب کم کم وقتشه که به گشت و گذار خیالیمون توی این قبرستون خاتمه بدیم و به همین صفحه مرورگر برگردیم. امیدوارم که از خواندن مطالب لذت برده باشی و با جاذبه‌های این بنای تاریخی و البته فراموش شده آشنا شده باشی.

همینطور که اشاره کردن دیدن این اماکن نیاز به مجوز داره اما خب اگه تو هم آدم پیگیری باشی مطمئنا راهش رو پیدا میکنی و مجوز ورود به کلیسا و قبرستان ارامنه رو به دست میاری.

اگه به این منطقه سر زدی یا اطلاعاتی داری که این نوشته رو کامل‌تر میکنه خوشحال میشم که تجربه‌هات رو در اختیارمون بذاری.