خاطرات کودکی خیلی از ما، با عروسک‌های مختلف از مدلای متفاوت عجین شده. البته که میزان تفاوت این عروسکا هم ارتباط مستقیمی به وضعیت مالی خانواده داشت. خیلیا که اعیون‌نشین بودن، عروسکایی با لباسای فانتزی داشتن که وقتی زاویه نگه‌داشتن عروسک تغییر می‌کرد، اون چشمای آبی، بالا و پایین می‌شدن. اما بازار، برای کسی که وضع مالی چندان خوبی نداشت هم فکری کرده بود. عروسکایی که دور تا دورشون رو پشمای قرمز و آبی گرفته بود و یه صورت نه چندان متناسب با چشمای کج و معوج که شب و روز زل زده بودن تو صورتت و بر و بر نگات می‌کردن. روز جهانی عروسک رو به همه‌ی شمایی که برای عروسکاتون خونه درست کردین، روسری سرشون کردین و شب و روز براشون فیلمنامه زندگی نوشتین، خیلی تبریک میگم. شماها خوب فهمیدین که نقش اول زندگیتون خودتون هستین و اونی که باید فیلمنامه رو بنویسه، شمایید نه هیچ‌کس دیگه.

توی این متن از مجله گردشگری سفربازی می‌خوام از روز جهانی عروسک براتون بنویسم. اول از همه کمی از شهرهای ایران و تاریخچه‌ی عروسک میگم و در نهایت شما رو با حال و هوای عروسکای دهه شصت آشنا می‌کنم. فکر می‌کنم اون حس لذت‌بخش نوستالژیک برای چرخیدن بین این کلمات، لازم باشه.

عروسک که بود و چه کرد؟

روز جهانی عروسک

یادتونه وقتایی که معلمای تاریخ حوصله طرح سوال نداشتن، اسم یه شخصیت تاریخی رو می‌نوشتن و بعد با اضافه کردن عبارات ((که بود و چه کرد)) یه سوال سخت بهمون تحویل می‌دادن. اما من این عنوان رو نوشتم تا ببینیم واقعا عروسکا از کی وارد زندگی ما شدن و رسالتشون چیه؟

عروسک‌ها، این بی‌جان‌های پر از داستان، رسالتشون ایجاد صلح و دوستی و عشق بود. ای جمله رو میلدرد سیلی (۱۹۱۸-۲۰۰۱)، نویسنده و پژوهشگر در حوزه‌ی عروسک‌ها و مجموعه‌دار عروسک، گفته. اون معتقده دنیای کودکی با عروسک‌ها معنی پیدا کرده و اون چیزی که باعث شده، کودک چیزی جز صلح نخواد و به راحتی عشق بورزه، با عروسک‌ها به وجود اومده.

قبلا عروسکارو فقط در هیبت انسانی اونم از جنس دختر درست می‌کردن، چون این تفکر وجود داشت که فقط دخترا با عروسکا بازی می‌کنن. دنیای آبی پسرونه با ماشین‌های بازی معنا پیدا کرده بود و اگر پسری رو می‌دیدن که عروسکی دستش گرفته، سریعا اونو با یه کامیون حمل شن جا‌به‌جا می‌کردن. اما امروز دیگه عروسک‌ها، توی ویترین اتاق دختربچه‌ها نیستن. خانواده‌ها اینو خیلی خوب فهمیدن که اسبا‌ب‌بازی‌ها جنیست ندارن و بهتره که به این تفکیک جنسیتی پایان بدن.

پس عروسک‌ها، اشیایی در هیبت انسانی چه دختر و چه پسر طراحی شدن تا به دنیای ما بیان و صلح و دوستی و عشق رو بین ما رواج بدن.

همینکه امروز می‌بینی بازارهای اصفهان پر هستن از عروسکای محلی جنوبی، یا اینکه توی بوتیک‌های کوچیک هتل عباسی، عروسکای محلی بلوچ، کنار فرشای دست‌بافت قرمز جا خوش کردن، می‌فهمی که عروسکا خیلی خوب دارن نقش خودشون در ایجاد صلح رو بازی می‌کنن.

عروسکا از کی پاشون به ایران باز شد؟

عروسکا کی به ایران اومدن

برای ما، عروسکا از زمان کلاه قرمزی و آقای مجری به دنیامون پا گذاشتن و با بچه و دیبی یه جورایی ادامه پیدا کردن. زندگی برامون از وقتی شروع میشد که تلویزیون رو روشن می‌کردیم و می‌دیدیم چند تا عروسک دور هم توی خونه‌ی مادربزرگه نشستن. همیشه چشمامون رو می‌بستیمو و خودمون رو توی اون حیاط و ایوون بین مخمل و هاپوکومار تصور می‌کردیم.

بزرگتر که شدیم، مجید دلبندم با دستای بلندش انقدر زیبا وسط خاطراتمون جا خوش کرد که محال بود کسی چیزی رو اشتباه بگه و با جمله این نیست اونه، مجید دلبندم، جمله رو تموم نکنیم. اینا توی تمام مکالمات ما غرق شده بودن و بخشی از وجودمون رو واسه خودشون کرده بودن.

بستنی‌ها رو یادتون میاد؟ اون دو تا بستنی خوش‌رنگ که با رقصیدن و خندیدنشون تمام غصه‌های دنیا رو فراموش می‌کردیم. آره، عروسکا با تلویزیون به دنیای ما اومدن.

اما، اگه بخوایم به خیلی قبل‌تر، یعنی دنیای قبل از تلویزیون برگردیم، می‌بینیم بازم نقش خیلی بزرگی توی دنیای مادربزرگ‌هامون داشتن. بخش کوتاهی از کودکی مادربزرگ‌هامون، با عروسکای دست‌ساز اون زمان، پررنگ شده.

اگه بخوایم بگیم اولین عروسک کی و از کجا وارد ایران شد، عملا برای پاسخ، به یه در بسته می‌خوریم. مثلا بین عروسکای باستانی ایرانی، عروسک باران‌خواه اولین عروسک بود؟ کی می‌دونه؟ عروسکی که مردم دستشون می‌گرفتن و وقتی دیگهه بارونی نمی‌اومد با اون به تپه‌ها می‌رفتن و دعای باران می‌کردن، می‌تونه یکی از مهمترین عروسکای فرهنگ ما باشه. عروسکی که توی اکثر شهرهای ایران وجود داشت و همه اونو خیلی خوب می‌شناختن.

یا عروسکایی که با لباس محلی مردم هر شهر تزئین میشدن و حس زنده بودن فرهنگ رو بین اهالی ایجاد می‌کردن. شاید اونا اولین عروسکایی بودن که تونستن وارد دنیای آدم بزرگا بشن.

اما می‌دونی؟ من میگم اولین بودن خیلی مهم نیست. اینکه الان کدوما موندگار شدن خیلی مهم‌تره. درسته که برای ماهایی که اهل دیدن کارتون و تلویزیون بودیم، کلاه‌قرمزی و بچه فامیل دور می‌تونن خاطره‌انگیز‌ترین‌ها باشن، ولی ما یه سری عرروسک دیگه هم داریم که به ثبت ملی رسیدن و بد نیست، روز جهانی عروسک، اونا رو جست‌وجو کنید و ببنید دقیقا چه فلسفه‌ای پشت این طراحی بوده.

شما عروسکارو توی موزه باستان‌شناسی تهران می‌تونید ببینید.

کدوم عروسکا ثبت ملی شدن؟

عروسک های ملی

ما ایرانیا باید اینو بدونیم که توی صنعت عروسک‌سازی، ایرانیا ید طولایی دارن. عروسکایی که کاملا ایرانی طراحی شدن و درست عین ما لباس می‌پوشن. حالا بریم ببینیم، کدوم عروسکا ثبت ملی شدن و قراره فرهنگ ایران و ایرانی و حفظ کنن.

• دوتوک، عروسک بازیچه‌ی خراسان جنوبی، روستای سربیشه

دوتوک، خراسان جنوبی

روستای سربیشه در کنار جذابیتی که با ان عروسک ایجاد کرده، پوشیده شده از منابع طبیعی و باستانی. وقتی پاتون به این روستا برسه می‌بینید که قراره حسابی شگفت زده بشید. راستی از دشت لوت هم می‌تونید دیدن کنید، چون بهتون کاملا نزدیکه.

• دُهتُولوک، عروسک‌های استان هرمزگان جزیره قشم

دُهتُولوک، استان هرمزگان

جزیره‌ی‌ قشم ساخته شده برای هیجان‌زده کردن مسافرا. از خاک‌های رنگی جزیره بگیر تا جزیره‌های کوچکی که اطرافش شکل گرفتن، همه جذابیت‌هایی هستن که مسافرارو همه ساله از آخرای زمستون به این جزیره می‌کشونه.

• لیلی یا لیلی بازبازک، سه استان خوزستان، چهارمحال و بختیاری و فارس

لیلی یا لیلی بازبازک

کنار هم قرار گرفتن این سه تا استان کنار هم نشون میده، فرهنگ مشترک بین اونا زیاده. ممکنه با سفر کردن به هر کدوم این استان‌ها اشتراکات زیادی ببینید.

• بی‌بی کُگ، عروسک‌های آیینی – بازیچه زرتشتیان یزد

بی‌بی کُگ، زردشتیان

از جذابیت‌های شهر زیبای یزد، گذری بین محل‌های مخصوص زرتشتیان این شهره. آداب و رسوم و کارهایی که انجام میدن، همیشه، حسابی زیبا بوده و خیلیا حتی زمان اجرای این مراسمات به این شهر سفر می‌کنن.

• قورچوق، (qorčoq)عروسک بازیچه قوم ترکمن

قورچوق، قوم ترکمن

تا حالا شده به ترکیب رنگ لباسای ترکمنی فکر کنین؟ به اینکه، اون روسری و دامن‌هاشون تلاش کردن تمام رگ‌های دنیا رو توی خودشون جا بدن؟ هر وقت دوست داشتین قلبتون پر بشه از رنگ و شوق، یه سر به این مناطق بزنید.

• لال ِبهیگ یا لال عروس، عروسک لال، لال عاریس عروسک بازُفت چهارمحال و بختیاری

لال-ِبهیگ، چهار محال بختیاری

تابستون حتما به این منطقه سفر کنید. قراره وارد بهشت بشید. یه بهشت روی زمین، با هوای خنک و صدای آب و پرنده. چی بهتر از این؟

• بوکه بارانه عروسک آیینی مربوط به مراسم باران خواهی استان کردستان

بوکه بارانه، کردستان

استان کردستان رو توی مرداد ماه از دست ندید. روز جهانی عروسک، بوکه بارانه، قراره براتون خوش‌شانسی بیاره. پس اگر به این استان سفر کردید یادتون باشه یه دونه از این عروسکا بخرید و برای خودتون شانس به ارمغان بیارید.

• مینابازی عروسک نمایشی مربوط به استان فارس

از مزیتای استان فارس اینه که هم تابستون مقصد خوبیه هم زمستون. مینابازی رو توی شهرهای جنوبی بیشتر می‌بینید. میشه گفت با فرهنگ مردم جنوب فارس بیشتر عجین شده.

• تکه نام عروسکی است در استان اردبیل

برای دیدن تکه‌نام عروسکی باید به اردبیل سفر کنید. پس روز جهانی عروسک اونم وسط مرداد ماه، اردبیل رو به عنوان مقصد نهایی مشخص کنید و از مسیر حسابی لذت ببرید.

• عاروسو عروسک بازیچه استان کرمان، شهر بابک

شهر بابک توی نوروز پذیرای حضورتونه. بهترین سوغات این شهر هم عاروسو عروسکه که به نظر می‌رسه همرو خوشحال کنه.

• لوپک چَمکی یا ماهی ملک عروسک آیینی استان کرمان، عباس آباد قلعه گنج، روستای تم گران

لوپک چَمکی، استان کرمان

روستای تم‌گران، یا عباس‌آباد قلعه‌گنج، از جمله جاهایی هستن که، علی‌رغم اینکه جاهای خیلی زیبایی هستن، اسمشون خیلی شنیده نشده. اما بدونید که لوپک چمکی به تنهایی تونسته اسم این روستا رو سر زبونا بندازه.

• تادونه عروسک آیینی اقوام گالش( چشم زخم)استان مازندران

عروسکایی با لباس محلی، بازارهای شهرهای مازندران رو پر کرده. محاله که یه سری به بازارهای محلی بزنید و این عروسکا با دامنای رنگی رو نبینید.

• عروسک‌های قاشقی، مهارت ساخت و فرهنگ روایتگری

این عروسکارو می‌تونید جاهای مختلفی ببینید. چون بخشی از آیین ایرانی هستن.

• عاروسک جُلی عروسک بازیچه استان یزد، شهر ابرکوه و عروسک چشم زخم فارس

ابرکوه یزد علاوه بر این عروسک جلی، یه درخت معروف چندین صد ساله داره. مسافرا معمولا بعد از رفتن به  این شهر، برای دور موندن از چشم و زخم، عروسک جلی رو هم توی چمدونشون جا میدن.

به نظر من هر کدوم این اسما رو جست‌وجو کنید ببیند واقعا چه تفکری پشت این نامگذاری بوده و قراره با ثبت ملی اونا، چه چیزی از این فرهنگ چند هزار ساله حفظ بشه.

روز جهانی عروسک، به عروسک‌هات جان بده

به عروسک‌هات جان بده

یکی از بازی‌های محبوب بچه‌ها حرف زدن به جای عروسک‌ها و جان بخشیدن به اوناست. خیلی از بچه‌ها کارایی که نمی‌تونن توی دنیای واقعی انجام بدن رو با عروسکاشون تجربه می‌کنن. اونا یه خونه برای عروسکشون درست می‌کنن و خودشون برای اون خونه تصمیم می‌گیرن. اونا عرسکشون رو پای اجاق گاز اسباب‌بازی می‌برن و مرغ پلاستیکی رو توی فر میذارن. یا اینکه توی قوری آب می‌ریزن و با مهموناشون چای می‌خورن. دنیای بچه‌ها با همین خیال‌پردازی‌ها رنگ پیدا می‌کنه و قشنگ میشه. اینجاست که فکرشون شکل می‌گیره و شما می‌تونید متوجه بشید که فرزندتون داره درست مثل شما فکر می‌کنه یا اینکه از دنیای اطرافش خیلی چیزا رو یاد گرفته.

حرف آخر اینکه

روز جهانی عروسک، تنها برای اونایی نیست که توی زندگیشون حداقل یکبار، یه عروسک رو بغل گرفتن، نه. این روز متعلق به همه‌ی اوناییه که می‌دونن خودشون بازیگر اصلی فیلم زندگیشون هستن. آدمایی که می‌دونن تو عروسک‌گردانی این زندگی، کجا باید با سرعت بدون یا کجا ازا سرعت کم کنن و از مسیر لذت ببرن. توی بازی زندگی، عروسک خیمه‌شب‌بازی نباش که بقیه دست و پاتو تکون بدن، عروسک‌گردان اصلی باش و همه چیز رو اونجوری که دوست داری بچین.