ایاصوفیه رو شاید بشه مهمترین هدف گردشگری استانبول معرفی کرد که نماد تاریخی، هنری و فرهنگی کشور ترکیه است. این مسجد قدمتش به ۱۵۰۰ سال پیش برمی‌گرده و هنوز هم سالانه بیشتر از ۷ میلون نفر ازش بازدید می‌کنن. ما امروز می‌خوایم توی سفربازی به صورت کامل این مسجد رو مورد بررسی قرار بدیم و اطلاعات مفیدی راجبش براتون بازگو کنیم. با ما همراه باشید.

سفر پر فراز نشیب بنای تاریخی از کلیسا تا مسجد

هر گردشگری که می‌خواد به استانبول بره، قطعا مهمترین هدف بازدیدش مسجد ایاصوفیه است. جدا از معماری خیلی جذاب این سازه، به نظر من مهمترین چیز درباره ایاصوفیه تاریخ خاصی هست که از سر گذرونده. واسه همین خیلی مهمه که قبل از بازدید اطلاعاتتون رو درباره اون بالا ببرید.

مسجد ایاصوفیه

اسم ایاصوفیه از کجا اومده؟

هرسال ۷ میلیون نفر از ایاصوفیه بازدید می‌کنن، اما میدونین چرا بهش ایاصوفیه می‌گن؟ اولین بار که این بنا به عنوان یه کلیسا ساخته شده اسمش Megale Ekklesia به معنای کلیسای بزرگ یا کلیسای جامع بود. اما کم کم بعد از قرن پنج مسیحیان این کلیسا رو سوفیا صدا می‌کردند و توی سال ۱۴۵۳ نامش به صورت رسمی به ایاصوفیه تغییر کرد. اینکه ریشه اسم ایاصوفیه چی هست و از کجا اومده، نظرات مختلفی مطرح میشه. در مورد اسم دومش “سوفیا” گفته میشه که این کلیسا به افتخار تیا سوفیا، دومین عنصر تثلیث مسیحی یعنی حکمت مقدس تقدیم شده. کلمه Hagia Sophia که بعدها به این نام نام‌گذاری شد از دو کلمه Aya (قدیس، قدیس) و Sophos (حکمت) به معنای خرد مقدس/الهی تشکیل شده.

منظره بینظیر

مسجد، موزه یا کلیسا؟ ایاصوفیه واقعاً چیه؟

وقتی می‌خوایم برای بازدید بریم ایاصوفیه احتمالا سوالمون این هست که اینجا بالاخره مسجده یا کلیسا؟ پس بزارید تاریخ ساختش رو یکم بررسی کنیم.  اولین بار امپراتور بیزانس کنستانتیوس سال ۳۶۰ پس از میلاد دستور ساخت یک کلیسای ارتدکس رو توی قسطنطنیه (استانبول امروزی) صادر کرد. این، اولین کلیسای قسطنطنیه در اون زمان محسوب می‌شد. کلیسایی که بیشتر با استفاده از سنگ و چوب ساخته شد و ظاهراً خیلی هم با دوام نبود. هرچند که دستور ساخت این کلیسا رو کنستانتنوس اول داده اما کلیسا زمان حکومت پسرش یعنی ۱۵ فوریه ۳۶۰ تکمیل شده.

کلیسای ایاصوفیه

حدود ۴۰ سال بعد توی سال ۴۰۴ در جریان شورش‌های سیاسی که بین اعضای خانواده امپراتور آرکادیوس رخ داد، ایاصوفه هم با خاک یکسان شد!

کلیسای دوم

زمانی که آرکادیوس کنار زده شد و امپراتور تئودوسیوس دوم روی کار اومد؛ دوباره ایاصوفیه رو از نو بنا کرد. کار ساخت کلیسای جدید حدود سال ۴۱۵ تموم شد. این‌بار کلیسایی بزرگ‌تر با پنج شبستان و یک ورودی زیبا به همراه سقفی چوبی. اما عمر کلیسای دوم هم کمتر از ۱۰۰ سال بود و توی شورش‌های داخلی معروف به شرورش‌های نیکا؛ که بین سال‌های ۵۲۷ تا ۵۶۵ در جریان بود این کلیسا تخریب و سوزونده شد.

نقشه ایاصوفیه

کلیسای سوم

وقتی ژوستینیان نتونست کلیسا رو ترمیم کنه دستور داد تا تخریبش کنن بلکه دوباره ساخته بشه. اون یکی از معروف‌ترین معمارهای زمان خودش به اسم ایسیدوروس رو مأمور کرد تا یه کلیسای جدید بسازه. کلیسای سوم هم توی سال ۵۳۷ تکمیل شد و تا امروز هم پابرجاست. توی اولین مراسم مذهبی که دسامبر ۵۳۷ داخل کلیسای جدید برگزار شد امپراتور ژوستینیان این دعا رو کرد:

“پروردگارا از شما سپاسگزارم که به من فرصت ساخت چنین عبادتگاهی را دادید”

تغییر چهارم؛ مسجد

یکی از مهم‌ترین دوره‌های بعدی این کلیسای بزرگ ۲۰۰ سال بعد رخ داد، زمانی که عثمانی‌ها به رهبری فاتح سلطان محمد موفق شدن سال ۱۴۵۳ قسطنطنیه رو تصرف کنند و اسمش رو به استانبول تغییر بدن. حالا از اونجایی که اسلام دین رسمی عثمانی‌ها بود، کلیسای ایاصوفیه با تغییراتی تبدیل به مسجد شد. مثلاً عثمانی‌ها خیلی از موزاییک‌ها رو که مضمون ارتدوکسی داشت با خوشنویسی‌های اسلامی جایگزین کردند. خیلی از تابلوها رو برداشتن و تابلوهای جدیدی به ستون‌های شبستان آویزون کردند که اسم الله و چهار خلیفه اول (حضرت علی، ابوبکر، عمر، عثمان) و دو نوه پیامبر (امام حسن و امام حسین) رو روی اون نصب کردند. همین‌طور موزاییک اصلی روی گنبد رو هم با نقوش اسلامی و خطاطی از طلا پوشوندند.

مسجد ایاصوفیه

مهم‌ترین تغییر در ساختار بیرونی کلیسا، زمانی بود که ۴ تا مناره به اون اضافه شد. مناره چون بخش مهمی از معماری اسلامی هست، زمانی که به نمای بیرونی کلیسا ترکیب شد، کاملاً شکل و شمایل یک مسجد رو به خودش گرفت. بین سال‌های ۱۸۴۷ تا ۱۸۴۹ سلطان عبدالمجید، به صورت گسترده‌ای ایاصوفیه رو با کمک معماران سوئیسی بازسازی کرد.

تغییر پنجم؛ موزه-مسجد

همیشه ایاصوفیه توی طول تاریخ نقش مهمی رو برای این منطقه بازی کرده. حدود سال ۱۹۳۵ که ۹ سال بود جمهوری ترکیه توسط اتاتورک تأسیس شده بود، این محل به عنوان موزه ادامه حیاط داد اما دوباره در اواسط سال ۲۰۲۰ بود که دولت ترکیه به رهبری اردوغان بار دیگه اعلام کرد که ایاصوفیه یک مسجد است و در کنار موزه فعالیت‌های مذهبی از جمله نماز جمله هم دیگه درونش انجام میشه.

فضای داخلی مسجد ایاصوفیه

ستون آرزوهای ایاصوفیه؛ آرزوی شما را برآورده می‌کند

یکی از جذاب‌ترین بخش‌هایی که برای گردشگران ایاصوفیه وجود دارد. ستون آرزوهاست. ستونی در بخش شمال غربی که افسانه‌های جالبی درباره اونها گفته میشه. مثلاً بعضی معتقدن که امپراتور ژوستینیان وقتی سردرد خیلی شدیدی داشته در حال قدم زدن اینجا بوده، به این ستون تکیه میکنه و سردردش خوب میشه. بعدها مردم کم کم شایعه کردند که این ستون بیماری‌ها رو شفا می‌ده. اما نکته خیلی جالب‌تری درباره این ستون وجود داره میگن زمانی که این کلیسا به مسجد تغییر کاربری پیدا کرده، از اونجایی که محرابش به سمت مکه نبوده حزیز علیه سلام اومده و با گذاشتن انگشتش توی یک سوراخ این ستون، بدون اینکه مشخص بشه مسجد رو به سمت کعبه چرخونده (که البته خب این داستان واقعیت نداره و فقط جای محراب امام جماعت عوض شده) اما از اون زمان مردمی که برای بازدید میان، انگشت شستشون رو داخل این سوراخ میکنن و هم زمان با چرخوندن یک آرزو میکنن تا آرزوشون برآورده بشه!

ستون آرزو ها

طراحی و معماری جذاب ایاصوفیه؛ با استفاده از چوب کشتی نوح

همونطور که توی بخش تاریخی خوندید، کلیسای سوم واقعاً قابل توجه و بزرگ ساخته شد. یک طراحی سنتی بر پایه فرهنگ ارتدکسی با سقفی بسیار بزرگ و گنبدی شکل و یک محراب نیمه گنبدی که با دوتا ایوان ترکیب می‌شد. طاق‌های تکیه‌گاه گنبد با موزاییک‌های شش فرشته بالدار به نام شش ضلعی پوشونده می‌شد که فوق‌العاده چشم‌نواز بود. امپراتور ژوستینیان فرمان داده بود تا از تمام استان‌های تحت فرمانش، قطعه‌ها و لوازم مورد نیاز برای ساخت و تزیین کلیسا رو به اونجا بفرستن. مثلاً سنگ مرمری که برای سقف و کف کلیسا استفاده شد رو از آناتولی (شرق ترکیه امروزی) تولید می‌کردند. آجرهای دیوارها رو از آفریقا آورده بودند.

یکی از جذاب‌ترین بخش‌های ایاصوفیه دری هست که دروازه امپراطور صداش می‌کنند. این در فقط توسط امپراطور استفاده می‌شده و برای وصل کردن فضای اصلی به فضای داخلی ایاصوفیه بوده. این در درواقع بزرگترین در چوبی موجود در ایاصوفیه است که ۷ متر ارتفاع داره و از چوب بلوط با قاب برنزی ساخته شده. جالب بدونید که توی خیلی از منابع روم شرقی ادعا شده که این در از چوب‌های کشتی نوع ساخته شده که البته قابل اثبات نیست!

طراحی و معماری جذاب

طول کلی بنا حدود ۲۶۹ فوت و عرضش ۲۴۰ فوتِ و بالاترین نقطش که گنبدش هست حدود ۱۸۰ فوت در دل آسمون بالا رفته. وقتی که کلیسای سوم ساخته شد، چند سال بعد گنبدش کمی ریزش کرد برای همین سریع تصمیم گرفتن که گنبد با ساختار جدیدی ساخته بشه و جایگزین گنبد قبلی بشه. برای همین ایزیدور که یک معمار جوان بود این گنبد جدید رو طراحی کرد و تا همین امروز هم این گنبد باقی مونده. گنبد مرکزی روی حلقه‌ای از پنجره‌ها قرار گرفته و دوتا نمیه گند برای ایجاد شبستان‌های بزرگش با موزاییک‌های پیچیده بیزانسی از طلا، نقره، شیشه و سفال‌های رنگارنگ ساخته شده.

مناره‌هایی که کلیسا را مسجد کرد

بعد از تبدیل کلیسای ایاصوفیه به مسجد، مناره‌ای چوبی توسط فاتح روی یکی از نیم گنبدها ساخته شد، اما به خاطر اینکه چوبی بوده چند سال بعد خراب میشه. مناره‌ای که توی بخش جنوب شرقی هست، اسمش فاتح سلطان محمدِ که مربوط به دوره بایزید هست. به خاطر شباهت مناره سمت باب همایون با مناره‌های مسجد ادیرنه سلیمیه، دوم. احتمال میدن که توسط معمار سنان در دوره سلیم ساخته شده باشن. مناره‌های مشترک در جهت جنوب غربی و شمال غربی توسط معمار سنان ساخته شده. البته توی تعمیراتی که در قرن‌های ۱۵، ۱۶ و ۱۹ انجام شد، تزئیناتی هماهنگ با سبک معماری اون زمان به منارها اضافه شد. از نظر زیبایی شناختی واقعاً مناره‌ها جذابیت خاصی به کل مسجد ایاصوفیه دادند.

منظره این جاذبه از بالا

نقاشی‌های زیبای Apse mosaic

در بخش apse که ساختش مربوط به دوران بیزانسه، یک نقاشی موزاییکی زیبا وجود داره که هنوز هم بعد از این همه سال حفظ شده. اگر سرتون رو کمی رو به بالا نگه دارید می‌بینید که حضرت مریم روی یک تخت ساخته شده از سنگ‌های زینتی نشسته و یک بچه که مشخصاً حضرت عیسی هست رو توی آغوشش گرفته.

محوطه داخلی

توی سمت راست و چپ apse هم جبرئیل و میکائیل هستند که بخش زیادیش تا حدودی باقی مونده. البته مشخصه که این دو فرشته توی قرن نهم یا دهم به اپس اضافه شدند. اما به هرحال این نقاشی یکی از جالب‌ترین نقاشی‌های باقی مونده ایاصوفیه از دورانی هست که کلیسا بوده. سرتاسر مسجد ایاصوفیه هنوز نقاشی‌هایی از زمانی که کلیسا بوده باقی مونده که میشه اونها رو دید.

رزرو هتل های استانبول

منبر مرمری و محراب ایاصوفیه کی ساخته شده؟

طبق عرف مساجد همیشه یه منبر که معمولاً چوبی هست برای نشستن خطیب نماز گذاشته می‌شده اما منبری که داخل ایاصوفیه هست از جنس سنگ مرمر ساخته شده و مال قرن شونزدهم هست. طبق سندهای تاریخی سلطان سوم (مراد) این منبر رو ساخته که خیلی باشکوه و جذابه. سمت راست منبر، یه محراب هست که طی سال‌های مختلف دائماً بازسازی شده. آخرین بازسازی محراب به قرن نوزدهم برمی‌گرده. اطراف محراب طاقچه‌ای چند ضلعی با نقش و نگار آفتاب و ستاره‌های طلایی زیادی دیده میشه. دو طرف محراب هم چند تا شمعدون وجود داره که گفته میشه از کلیسای کاخ ماتیاس اول (پادشاه مجارستان) توی دوران لشگر کشی مجارها (۱۵۶۶-۱۵۲۰) به اینجا آورده شده.

منبر مسجد ایاصوفیه

چرا ایاصوفیه برای مسیحیان انقدر مهم بوده؟

از اونجا که ارتدوکس یونانی، مذهب رسمی حاکمیت بیزانسی‌ها بود، ایاصوفیه هم به عنوان یک کلیسای اصلی و مهم در نظر می‌گرفتن که بعدها محلی واسه تاجگذاری امپراتورهای جدید تبدیل شده. مراسم تاج گزاری توی شبستان اصلی برگزار می‌شده، جایی که معروف به ناف زمین بوده. بخشی که مرمر دایره‌ای بزرگ ساخته شده از سنگ‌های رنگارنگ، یک طرح بسیار جذاب خاص رو کف زمین ایجاد می‌کرده. در کل ایاصوفیه نقش خیلی مهمی توی فرهنگ و سیاست بیزانس داشته و این اهمیت رو تا حدود ۹۰۰ سال حفظ کرده بوده. هرچند که در طول جنگ‌های صلیبی، شهر قسطنطنیه به شدت آسیب میبینه ولی بازهم بیزانس پس از مسلط شدن به اوضاع، شهر رو تعمیر و بازسازی می‌کرده.

اهمیت مسجد ایاصوفیه برای مسیحیان

مسجد ایاصوفیه ارزش دیدن داره یا نه؟

بعد از خوندن این متن، فکر نکنم هیچ شکی باقی مونده باشه برای اینکه بریم مسجد ایاصوفیه رو ببنیم! این مسجد تاریخی واقعا ارزش دیدن داره. زمانی که شما داخل گوشه و کنارش قدم می‌زنیداتمسفر بی‌نظیری رو اونجا لمس می‌کنید که قطعا می‌تونه براتون الهام بخش باشه. ایاصوفیه بینش جدیدی از تلفیق هنر، فرهنگ و تداخل چند دین رو به آدم میده که احتمالا کمتر جای توی جهان وجود داشته باشه که چنین حسی رو به شما منتقل کنه!

نقشه مترو استانبول

چطوری بریم مسجد ایاصوفیه

استانبول ترکیه به خاطر عبور تنگه بسفر به دو بخش اروپایی در غرب و آسیایی در شرق تقسیم میشه. مسجد ایاصوفیه توی بخش اروپایی و منطقه سلطان احمد قرار گرفته که تقریباً هر گردشگری که استانبول میره، حداقل یک روزش رو برای دیدن این مسجد صرف میکنه. بازدید از این مسجد به صورت شبانه‌روزی انجام میشه و هیچ بلیتی برای ورود بهش ازتون گرفته نمیشه. البته روزهای جمعه و توی تایمی که نماز برگزار میشه ممکنه دسترسی به بعضی از بخش‌ها محدود بشه.

واسه رفتن به مسجد ایاصوفیه با استفاده از خط تراموا T1 به سمت ایستگاه سلطان احمد برید و توی همون ایستگاه پیاده بشید تا به ایاصوفیه برسید. خط مترو M2 و همچنین ایستگاه قطار به مارمارای نیز شما رو تا نزدیکی مسجد ایاصوفیه میبره.