راز گنبد جبلیه که هیچ وقت برملا نشد

وقتی صحبت از شهر کرمان به میان میاد، همه یاد دوران زندیه میفتند، در زمان پادشاهی کریم‌خان قشنگ‌ترین بناها از جمله حمام و بازار وکیل در این استان ساخته شد، اما قدمت این شهر تاریخی به سلسله زندیه برنمی‌گرده و بیش از این حرف‌هاست‌‌. آثاری در دل کرمان وجود داره که به علت قدمت زیادش نمی‌شه حدس زد برای چه دوره‌ایه! مثل گنبد جبلیه.

بعد از ارگ بم که جزو قدیمی‌ترین آثار کرمانه و به زمان هخامنشیان برمی‌گرده بنای دیگری به عنوان جبلیه گنبدی با سرگذشت نامعلوم در کرمان وجود داره که سال‌هاست باستان‌شناسان در حال بررسی تاریخش هستند. این اثر به همون اندازه‌ای که ارگ بم برای کرمانی‌ها مهمه، ارزش داره. امروز قراره با سفربازی درباره قسمت‌هایی از این بنای دیدنی صحبت کنیم. از تاریخ رمزآلودش بگیم و از اینکه چه اتفاقاتی در این گنبد رخ داده. 

تاریخچه‌های متفاوت این بنا در طی سالیان گذشته

این بنا متعلق به زرتشتیان بوده است: خیلی از بومی‌های کرمان تا سال‌های گذشته این بنا رو معبد و عبادتگاه زرتشتیان می‌دونستند. دین واحد ایرانیان در قبل از اسلام زرتشت بوده و بیشتر آتشکده‌هایی که از این آیین به جا مونده در یزد و بعد کرمانه. برای همین خیلی‌ها اعتقاد دارند این بنا به جا مانده از دوران ساسانیه که ساخت بناهای خشتی هم رواج داشته. بنایی که مزار سید محمد تباشیری یا دانیال حکیم در آن قرار گرفته: سال‌های زیادی پژوهشگران تصور می‌کردند مزار یکی از این بزرگان و حکیمان در این بنا دفن شده ولی نسبت اخیر را در بعضی نقاط تکذیب کردند. تصور می‌شه در زمان ساخت بنا قبرستان رو که ویران کردند سنگ مقبره یکی از این بزرگان رو برداشتند و برای نما به کار بردن.

گنبدی متعلق به سلجوقیان: پژوهشگران اروپایی نظیر هیلن براند این گنبد رو متعلق به سلجوقیان می‌‌دونن، البته «جبلی» تحریف یافته کلمه گبریه، چون بعد از سلجوقیان و بر طبق قواعد فارسی حرف ((گ)) به ((ج)) تبدیل شده. با این وجود نام قدیم این بنا گبری بوده و چون گبری از کلمات زمان قبل ار اسلامه، باز هم معتقدند از بناهای زرتشتی و گبریه، فقط با سبک بناهای زرتشتی متفاوته. 

بنای اولیه در دوران ساسانی، تکمیل شده سلجوقی: با توجه به نکات بالا برخی احتمال دادند که بنای اولیه مربوط به اواخر دوره ساسانیه که قبل از حمله اعراب ساخته شده. بعد از وارد شدن دین اسلام به کشور این بنا تعمیر و مرمت شده‌ یا اینکه در اوایل اسلام با الهام از معماری ساسانی بنا شده. چیزی که همه باور دارند، مرمت این بنا به دستور محمد بن الیاس در دوره سلجوقیه.

مصالح ساخت گنبد جبلیه سراسر اسرار 

در مواجه با این بنا یک هشت ضلعی سنگی رو می‌بینید، در نگاه اول فکر می‌کنید این بنا فقط از سنگ ساخته شده، اما از آجر و گچ هم در ساخت این بنا استفاده کردند. نکته‌ای که همیشه مورد توجه باستان‌شناسان و معماران بوده مستحکم بودن این بناست، که بعد از این همه سال آسیب محیطی ندیده، به جز زمان‌‌هایی که افراد زیادی سعی داشتند به این بنا آسیب بزنند. برای همین افرادی باور دارند  در ساخت این گنبد به جای آب از شیر شتر استفاده شده‌، چون آب این همه چسبندگی بین سنگ‌ها رو نمی‌تونه ایجاد کنه. البته این نظریه هم توسط خیلی از تاریخ‌شناسان رد شده. 

گنبد جبلیه مرموز کجاست؟ 

گنبد جبلیه، در قسمت شرقی کرمان ساخته شده. این بنا در نزدیکی دو قبرستان صاحب الزمان و سید حسین، با گنبد بزرگ در حال خود نماییست.

این روزها در اطراف این بنا جنگل سرسبز به نام قائم با درختان سرو و کاج وجود داره که از مکان‌های تفریح کرمانی‌ها به حساب میاد. از سال ۱۳۸۳ تا به امروز کاربرد این بنا به صورت موزه است. افراد بعد از گشت‌‌و‌گذار در اطراف جنگل می‌تونند از این موزه بازدید کنند. بازدید به صورت رایگان و در هر ساعتی از روز باز است.

آدرس گنبد گبری یا گنبد جبلیه: شهر کرمان، خیابان شهدا 

معماری بنای گنبد جبلیه کرمان

همانطور که گفتیم این بنا به صورت هشت ضلعی ساخته شده. تعداد درهای این بنا بسیار زیاده چون در هر ضلعش هشت در به عرض دو متر قرار گرفته. سقف گنبد بنا از آجر ساخته شده، البته برای زیبایی کار داخلش رو با گچ پر کردند و گچ‌بری‌های خیره کننده‌ای داره. گنبد جبلیه شامل قسمت‌های مختلفی چون نمای بیرون و نمای درونی می‌شه. 

نمای بیرونی: این نما نشون دهنده ساختمان کلی بنا و ارتفاع هجده متری جبلیه است. خود نمای بیرونی شامل هشت قسمته، بخش پایینی هشت ضلعی با دیوارهای ضخیم که در هر ضلعش یک طاق نمای بزرگ قوس‌دار کار شده. در داخل قوس‌ها، نُغُول یا لوحی تزئینی با نورگیرهای بزرگ برای کاستن بار به صورت سطوح مجرد مربع و مستطیل شکل ساخته شده. داخل نغول‌ها نورگیرهای بزرگی قرار گرفته. 

بخش میانی: در بالای قسمت اول پس از یک پاگرد یک قاعده شانزده ضلعی ساخته شده و قطر آن از قطر اصلی بنا کوچک‌تره.

گنبد: در قسمت اول قرار داره. در وسط اضلاع، یک در میان، هشت نورگیر قرار گرفته. این نورگیرها در زمان قدیم شیشه نداشتند، اما برای محافظت از بنا این روزا در میان نورگیرها شیشیه نصب شده‌. داخل گنبد، تک‌پوشی از آجر سفید و به قطر دوازده متره و ساقه‌اش به ارتفاع هشت متر می‌رسه.

بخش فوقانی نمای بنا: به عرض یک متر از قسمت دوم عقب نشسته و پاگردی رو به شکل حلقه‌ای ایجاد کرده است. این پاگرد بنا رو با ۳۲ ضلع و ۲۴ نغول مستطیل شکل عمودی و افقی در بر گرفته و مصالح تشکیل دهنده‌اش آجر و سنگه.

آثار رازناک کشف شده در قسمت درونی گنبد جبلیه 

در اسرارآمیز بودن بنا شکی نیست اما در طی این سال‌ها آثاری کشف شده که هر کدوم متعلق به یک دورانه. تقریبا بیش از ۱۲۰ قطعه سنگ حجاری شده کشف شده که مربوط به دوره‌های مختلفه مثل سنگ هزار ساله رابر یا سنگ مسجد آبدر اشکان. موضوع نوشته شده روی این سنگ کتیبه،  یادبود مسجدی در آبدر اشکان یا اشکون در شهر رابر کرمانه که فردی به نام عبدالله بن یوسف در دوران حکومت آل بویه دستور ساختش رو می‌ده.  سال‌ها پیش پس از مرمت بنا از قرن ۵ و دوره سلجوقیان «سنگ عصین» کشف شد که نوشته‌های روی آن به خط کوفیه.

از دیگر کتیبه‌‌هایی که در این بنا پیدا شده،می‌توتیم به یک سنگ قبر کوچک و دارای دو بخش اشاره کنیم، این سنگ از ورق کاغذ هم کوچیکتره. در قسمت حاشیه این کتیبه چند آیه از  سوره آل عمران قرآن و در کادر محرابی شکلش نام متوفی و تاریخ فوتش نوشته شده.  علاوه بر این کتیبه که سنگ قبری کشف شده توسز یک کشاورز بود، سنگ قبرهای دیگری از افراد و حاکمان متفاوت در این بنا قرار گرفته. 

سنگ قبر افرادی مانند میرزا آقاخان کرمانی، پسر احمد علی خان کرمانی، نویسنده کتاب تاریخ کرمان وزیری، سنگ قبر خواجه اتابک که طبق تاریخ در قرن ششم و زمان سلجوقیان زندگی می‌کرده و از بزرگان اون دوران بوده، به همراه وقف‌نامه‌های سنگی از جمله سنگ نوشته وقف آتشکده روستای قناتغستان از آثار به جا مانده این بناست. صد سنگ نوشته و کتیبه دیگر با تاریخ نامعلومی وجود داره. تعدادی از این‌ها برای زمان سلجوقیان و مابقی برای پس از این سلسله است‌.

اقامت در کرمان و بازدید از آثار تاریخی

کرمان اونقدری بنای تاریخی داره که حداقل یکبار باید بهش سر زد. گنبد جبلیه می‌تونه بهانه خوبی برای رفتن به کرمان باشه. اگه جزو اشخاصی هستید که به تاریخ و سرگذشت‌های نامعلوم علاقه  دارید همین الان باز سفر رو ببندید. نگران محل اقامت هم نباشید، سفربازی همه چیز رو براتون مهیا می‌کنه. الان به سایت سفربازی برید و اقامتگاه متناسب با سلیقه‌تون رو انتخاب کنید.